کودتای ۲۸مرداد
کودتای نظامی 28 مرداد به عنوان یکی از مهم ترین و سرنوشت سازترین حوادث سیاسی تاریخ معاصر کشورمان, سرمنشاء بسیاری از حوادث تلخ تاریخی این سرزمین به حساب می آید. چرخش و انتقال قدرت صورت گرفته در کودتا, نمونه ای دیگر از تلاش استعمار خارجی به مدد استبداد داخلی برای محروم ساختن ملت و کشور ایران از سه مولفه الهام گرفته از آموزه های دینی یعنی, استقلال, آزادی و کرامت انسانی است.
روز 28 مرداد یادآور کودتای ننگین و سیاهی است که شیرینی نهضت ملی شدن صنعت نفت را در کام ملت ایران تلخ کرد. پس از پیروزی قیام سی تیر به رهبری آیت‌الله کاشانی که باعث روی کار آمدن مجدد دکتر محمد مصدق شد، مصدق در صدد افزایش اختیارات خود و محدود کردن اختیارات مجلس شورای ملی برآمد و بنای اختلاف با آیت‌الله کاشانی را گذاشت. بدین ترتیب او بدون توجه به نقش و رهبری آیت‌الله کاشانی در قیام سی تیر که منجر به روی کار آمدن مجدد او شد، به پیاده نمودن شعار «جدایی دین از سیاست» پرداخت و برخی روحانیون و نزدیکان آیت‌الله کاشانی را دستگیر کرد. عوامل داخلی و خارجی نیز آنچنان شخصیت این مرد روحانی بزرگ و شریف را لکه‌دار کردند که شاید بتوان آن را در تاریخ ایران بی‌سابقه دانست.
آمریکا تا اواخر دهه 1320 سابقه استعماری در ایران نداشت و ورود استعماری خود را با انجام این کودتا تحت عنوان عملیات آژاک آغاز کرد که سبب به وجود آمدن خسارات جبران ناپذیری در ایران گردید.
دولت انگلیس پس از ملی شدن صنعت نفت, به جهت از دست دادن یکی از منابع عمده ارزی خود لحظه ای از توطئه علیه دولت مصدق دست بر نداشت.
ملی کردن صنعت نفت, مصدق و جبهه ملی را رویاروی دولت انگلیس قرار داد و در نهایت انگلیس را به این نتیجه رساند که تنها راه حل مسئله نفت سرنگونی دولت مصدق می باشد. اما به جهت موقعیت بین المللی و قرار داشتن در جایگاه درجه دوم از قدرت در فرایند امر مذکور ناگزیر از جلب موافقت و همراهی یک قدرت درجه یک بود. به همین منظور با عنوان کردن خطر کمونیزم سعی در متقاعد کردن آمریکا نمود
طرح کودتای نظامی 28 مرداد را باید در اصل، یک طرح انگلیسی دانست. انگلیس که پس از کوتاه شدن دست خود از صنعت نفت ایران، منابع بسیاری را در منطقه و خصوصا ایران از دست داده بود، با قطع امید از رسیدن به توافق، وارد مطالعه طرح یک کودتای نظامی شد. در ابتدا آمریکا مخالف بود اما پیروزی آیزنهاور در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا باعث تغییرات عمده‌ای در سیاست خارجی آمریکا شد. کرمیت روزولت رییس اداره خاور نزدیک سازمان سیا به فرماندهی عملیات انتخاب شد و آمریکا و انگلیس، ستاد مشترکی را در ایستگاه اطلاعاتی انگلیس در قبرس تشکیل دادند و عملیات کودتا را طرح‌ریزی کردند. اگرچه اجرای نقشه کودتا در 25 مرداد شکست خورد و شاه از ایران فرار کرد اما سستی مصدق و دلایل مختلف دیگر باعث شد که در 28 مرداد 1332 کودتا عملی شود و سرلشکر فضل‌الله زاهدی مجری طرح کودتا به جای مصدق نخست وزیر شد و بدین ترتیب با قبضه شدن قدرت در دست استبداد داخلی و استعمار خارجی یکی از ننگین‌ترین دوره‌های استبداد در تاریخ معاصر ایران رقم خود و باعث حاکمیت 25 سال دیکتاتوری محمدرضا شاه با حمایت مستکبرین و خصوصا آمریکا گردید. این واقعه تاریخی در‌س‌ها و عبرت‌های فراوانی برای ملت ایران به همراه د اشت و به عنوان یکی از تلخ‌ترین روزها در تاریخ ایران ثبت شده است.
بدین ترتیب می توان نتیجه گرفت؛ در حالی که هدف انگلیس از راه اندازی کودتا و حرکت ضد ملی, دستیابی دوباره به منافع نفتی است, تغییر سیاست آمریکا در قبال ایران، متاثر از دو دلیل عمده یعنی نگرانی از خطر کمونیست و نگرانی از خارج شدن ذخایر نفتی ایران از دست جهان غرب می باشد.
کودتای 28 مرداد به عنوان یکی از حوادث مهم تاریخ سیاسی کشورمان از اهمیت قابل توجهی در مطالعات تاریخی برخوردار است که سبب نگارش آثار و مقالات فراوانی شده است.دراین قسمت ضمن بر شمردن ذخایر نفتی و مقابله با کمونیزم به عنوان اهداف استعماری کودتا، نحوه به کارگیری عوامل داخلی توسط طراحان خارجی کودتا را مورد بررسی قرار گرفته است:
عومل و گروههای مختلف اجتماعی:
1. نظامیان:
از جمله بازوهای اجرایی کودتا و کانون های مهم مخالفت و توطئه علیه دولت مصدق نظامیان و افسران بازنشسته ای بودند که در «کانون افسران بازنشسته» به رهبری "فضل الله زاهدی" ساماندهی می شدند. افسران سلطنت طلب از طریق «کمیته نجات وطن» که سرلشکر زاهدی رهبر آن بود، به همراهی "کرمیت روزولت" (فرمانده آمریکایی کودتا) افسرانی را که دارای پست های حساس نظامی بودند، جذب کرده و برای اجرای طرح کودتا آنان را با خود همگام کردند. به همین جهت پس از پیروزی کودتا، پست های حساس و مهمی به گروهی از نظامیان واگذار شد و نظامیانی که در صف کودتا گران بودند، یک درجه ترفیع گرفتند و نشان رستاخیز را که نشان ویژه شرکت کنندگان در کودتا بود، دریافت کردند.
2. اراذل و اوباش
از دیگر عوامل اجرایی کودتا، اراذل و اوباش و چماقدارانی بودند که به تحریک افراد سلطنت طلب و عوامل خارجی، تظاهراتی را به گونه ای کاملا سازماندهی شده، به طرفداری از شاه در سطحی گسترده به راه انداختند. "شعبان جعفری" معروف به "شعبان بی مخ" از سردسته های اوباش، که روز کودتا در زندان بودند، ساعاتی پیش از شروع کودتا، با همکاری ماموران شهرداری و فرمانداری نظامی از زندان شهربانی آزاد شد. نوچه ها و چماق دارانش جلو ساختمان شهربانی با چند اتومبیل در انتظار خروج وی از زندان بودند.
بعد از کودتا، "شعبان بی مخ" به خاطر خدمات زیادی که در کودتا به انجام رساند، مورد تقدیر قرار گرفت و ضمن اهداء زمینی در شمال پارک شهر (تهران) از طرف دولت کودتا به ایشان، مبلغی داده شد تا یک زورخانه مدرن بسازد.
3. مطبوعات
از جمله ابزارهای بسیار مهم برای زمینه سازی و اجرای کودتا و همچنین آماده سازی افکار عمومی برای پذیرش کودتا، مطبوعات بود. در اسناد سازمان سیا، در بخشی از طرح کودتا، از مطبوعات و تبلیغات با عنوان «عوامل ویژه» یاد می شد. کشورهای آمریکا و انگلیس با نفوذ عمال ایرانی خود در شبکه مطبوعاتی دست به تبلیغات گسترده ای بر ضد مصدق زدند و سرانجام در 28 مرداد نتیجه دلخواه خود را از این تبلیغات گرفتند. مطبوعات حامی کودتا با استفاده از ترفندهای گوناگون نظیر چاپ کاریکاتور و تمسخر ایده های مصدق و همچنین پوشش گسترده فرمانهای شاه مبنی بر عزل مصدق و انتصاب زاهدی و چاپ مصاحبه های زاهدی با خبرنگاران خارجی، نقش موثری را در ایجاد فضای مناسب برای کودتا ایفا کردند.
4. ایلات و عشایر
ایلات و عشایر از دیگر عوامل اجتماعی بودند که طراحان کودتا از آنان به نفع شاه و علیه مصدق استفاده کردند. در میان ایلات و عشایر مهم کشور، تنها عشایر قشقایی در شمار مخالفان عمده شاه قرار داشتند. به همین منظور به دست آوردن همراهی آنها با کودتا و سوق دادنشان از حالت دشمنی با شاه به طرفداری از کودتا و یا حداقل به بی طرفی، از اهمیت زیادی برخوردار بود. اما قشقایی ها بر خلاف دیگر ایلات، حاضر به حمایت از شاه در قالب کودتا نشدند و در ضدیت با شاه و زاهدی حاضر به همکاری با حزب توده نیز شدند.
کودتای 28 مرداد و سقوط دکتر مصدق
با شکست طرح اولیه کودتا و استفاده از ارتش، که بیشتر با برنامه آمریکایی‌ها همخوانی داشته است، مرحله دوم کودتا در بیست و هشتم مرداد ماه توسط شاپور جی و عوامل انگلیسی و حمایت آمریکائی‌ها به اجرا گذاشته شد.
براساس برنامه‌ریزی‌های سرهنگ حسن اخوی، طراح اجرائی کودتا، باید از مردم و جمعی از اراذل و اوباش علیه مصدق و دولت او استفاده گردد. خاصه آن که دولت مصدق دستور داده بود که هوادارانش خیابان‌ها را ترک نمایند و این، بهترین فرصت را برای کودتا فراهم کرده بود.
اجرای کودتا
مراحل طراحی عملیات اجرائی کودتای بیست و هشتم مرداد به شرح زیر بود:
1 _ از نقاط مختلف شهر جمعیت هائی تشکیل شود و تعداد تقریبی هر جمعیت و رهبر هر گروه معلوم گردد.
2_ هر یک از جمعیت‌ها در مسیرهای تعیین شده به مرکز شهر حرکت نمایند و همزمان به مقصد محل خیابان شاه - نادری برسند.
3_ باشگاه‌های ورزشی مانند باشگاه تاج نیز به حرکت درآیند
4_ شعار کلیه افراد سلطنت محمدرضا باشد .
5 _ افراد گارد جاویدان به جمعیت بپیوندند .
6 _ خانه دکتر مصدق را محاصره و وی را دستگیر نمایند .
7 - دستگیری دکتر مصدق از رادیو اعلام و زاهدی با تانک به نخست وزیری برود و از شاه دعوت به بازگشت کند.
در روز بیست و هشتم مرداد، طرح فوق به طورکامل اجرا شد و واحدهای نظامی طرفدار دکتر مصدق نیز دخالتی در خنثی سازی کودتا انجام ندادند.
بدین ترتیب کودتا به پیروزی رسید و سرلشگر زاهدی به نخست‌وزیری رسید و محمدرضا پهلوی به کشور بازگشت.
بعد از تسلیم دکتر مصدق، کرمیت روزولت با شاه ملاقات کرد و شاه ضمن تشکر از او گفت:
«من تاج و تختم را از برکت خداوند، ملتم و ارتشم و شما دارم... و هر گاه فاطمی را به خاطر سرنگونی مجسمه‌های من و پدرم پیدا کنم، بی درنگ اعدامش خواهم کرد.»
